Οι παιδικές ζωγραφιές ως εργαλείο αποκάλυψης και υποστήριξης σε περιπτώσεις κακοποίησης

Της Τάνιας Μασιά, Διευθύντριας Εκπαίδευσης & Καινοτομίας Hope For Children

Οι παιδικές ζωγραφιές μπορούν να αποτελέσουν ένα πολύτιμο εργαλείο για την αποκάλυψη και την κατανόηση της εμπειρίας ενός παιδιού που έχει υποστεί κακοποίηση. Στο "Σπίτι του Παιδιού" έχουμε συχνά λάβει αναφορές που ξεκίνησαν από ζωγραφιές με ανησυχητικό περιεχόμενο, ενώ κατά την αξιολόγηση ή τη θεραπεία, πολλά παιδιά έχουν δημιουργήσει ανατριχιαστικές εικόνες που αποτυπώνουν με έμμεσο τρόπο την τραυματική τους εμπειρία.

Πόσο συχνά αποκαλύπτεται η κακοποίηση μέσω ζωγραφιών;

Η αποκάλυψη κακοποίησης μέσω των ζωγραφιών δεν είναι η πιο συνηθισμένη μορφή διάγνωσης, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις, τα παιδιά που δυσκολεύονται να εκφραστούν λεκτικά μπορεί να το κάνουν μέσα από τα σχέδιά τους. Οι ειδικοί δεν βασίζονται αποκλειστικά στις ζωγραφιές, αλλά τις χρησιμοποιούν ως ένα μέσο κατανόησης και διερεύνησης, πάντα σε συνδυασμό με τη συμπεριφορά και το γενικό ιστορικό του παιδιού.

Συνηθισμένα μοτίβα στις ζωγραφιές παιδιών που έχουν υποστεί κακοποίηση

Δεν υπάρχει ένας απόλυτος τρόπος "ανάγνωσης" των ζωγραφιών, αλλά υπάρχουν κάποια κοινά μοτίβα που μπορεί να υποδηλώνουν συναισθηματική ή σωματική δυσφορία:

1.    Σωματικά χαρακτηριστικά και ανθρώπινες φιγούρες

• Φιγούρες με ελλείψεις (π.χ. χωρίς στόμα – ένδειξη ότι το παιδί νιώθει ότι δεν μπορεί να μιλήσει, χωρίς μάτια – μπορεί να συμβολίζει φόβο ή άρνηση να δει κάτι).
• Υπερβολική έμφαση στα γεννητικά όργανα, που μπορεί να υποδηλώνει σεξουαλική κακοποίηση.
• Παραμορφωμένες ή δυσανάλογες ανθρώπινες φιγούρες.

2.    Τοποθέτηση του παιδιού μέσα στη ζωγραφιά

• Αν το παιδί σχεδιάζει τον εαυτό του πολύ μικρό ή απομονωμένο από την οικογένεια.
• Αν εμφανίζεται πλάι σε μια φιγούρα που φαίνεται απειλητική ή δυσανάλογα μεγάλη.

3.    Βία και επιθετικότητα

• Παρουσία όπλων, πληγών, σκοτεινών μορφών.
• Χρήση σκοτεινών χρωμάτων όπως το κόκκινο ή το μαύρο για να τονίσει συγκεκριμένες φιγούρες.
• Φιγούρες που φαίνεται να είναι εγκλωβισμένες ή περιορισμένες.

4.    Ασυνήθιστα ή συμβολικά στοιχεία

• Τέρατα, σκιές ή φιγούρες χωρίς πρόσωπο.
• Κάγκελα, κλουβιά ή άλλες μορφές εγκλωβισμού.

Φυσικά, υπάρχουν και παραδείγματα παιδιών που ζωγράφισαν τα πορτρέτα τους ως ενήλικες και σεξουαλικοποιημένες φιγούρες, φορώντας έντονο κραγιόν ή έδιναν την εντύπωση υπερμεγέθυνσης γεννητικών οργάνων και ιδιωτικών μερών που τελικά αφορούσαν σε παιδιά που κακοποιούνταν σεξουαλικά ή είχαν εκτεθεί διαρκώς σε πορνογραφικό υλικό. Η πληροφορία που μπορεί να μαζέψει ένας επαγγελματίας από μια ζωγραφιά ενός παιδιού είναι μεγάλη, αλλά πρέπει να είμαστε προσεκτικοί ως προς την  ερμηνεία της. Για αυτό και είναι σημαντικό οι επαγγελματίες και ιδιαίτερα αυτοί της πρώτης γραμμής που έρχονται σε επαφή με τα παιδιά να μπορούν να συνδυάσουν και άλλα εργαλεία όπως το συμβολικό παιχνίδι, την κλινική παρατήρηση και συνέντευξη, τη λήψη ιστορικού έτσι ώστε να έχουν ολοκληρωμένη εικόνα ως προς την αξιολόγηση του κινδύνου και της γενικότερης εικόνας του παιδιού. 

Πώς προσεγγίζουμε τις παιδικές ζωγραφιές θεραπευτικά;

Οι παιδικές ζωγραφιές δεν πρέπει να εξετάζονται απομονωμένα, αλλά ως μέρος του κοινωνικού και οικογενειακού συστήματος στο οποίο ζει το παιδί. Είναι σημαντικό να παρατηρούμε τα εξής:

• Πώς τοποθετεί τον εαυτό του μέσα στη ζωγραφιά;
• Πώς απεικονίζει τις σχέσεις του με την οικογένεια και τους γύρω του;
• Υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν φόβο, απόσταση ή αίσθηση απειλής;

Η ανάλυση της δυναμικής μέσα από τις ζωγραφιές μπορεί να βοηθήσει στη διερεύνηση των οικογενειακών σχέσεων και να παρέχει πολύτιμες ενδείξεις στους ειδικούς.

Χρήση της ζωγραφιάς ως εργαλείο ενδυνάμωσης

Δεν επικεντρωνόμαστε μόνο στην ανίχνευση του τραύματος ή την «αξιολόγηση» της κλινικής του εικόνας, αλλά στη δημιουργία ενός ασφαλούς πλαισίου όπου το παιδί μπορεί να εκφραστεί και να ανακαλύψει τις δυνάμεις του.

1.    Δουλεύουμε με τις ζωγραφιές με τρόπο που δίνει έλεγχο στο παιδί

• "Τι θα ήθελες να αλλάξει στη ζωγραφιά σου;"
• "Ποιος θα μπορούσε να σε βοηθήσει σε αυτή τη σκηνή;"

2.    Αναδεικνύουμε τις εξαιρέσεις και τα δυνατά σημεία

• Αν σε μια ζωγραφιά υπάρχει έστω και ένα στοιχείο που συμβολίζει προστασία (π.χ. ένα κατοικίδιο, ένας ήλιος), εστιάζουμε σε αυτό.
• Ρωτάμε το παιδί πώς θα μπορούσε να μεγαλώσει αυτό το στοιχείο μέσα στη ζωγραφιά του και στη ζωή του.

3.    Χρήση "Ερωτήσεων Θαύματος"

• "Αν αύριο ξυπνούσες και όλα ήταν όπως τα ήθελες, πώς θα άλλαζε η ζωγραφιά σου;"
• "Τι θα μπορούσε να προστεθεί για να νιώθεις πιο ασφαλής ή χαρούμενος;"

Συνολικά, οι παιδικές ζωγραφιές δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται ως απόλυτο εργαλείο διάγνωσης, αλλά μπορούν να αποτελέσουν μια σημαντική πηγή πληροφοριών για το συναισθηματικό και ψυχικό κόσμο των παιδιών. Στο Hope For Children έχουμε δει πολλές περιπτώσεις όπου οι ζωγραφιές αποτέλεσαν την αφορμή για περαιτέρω διερεύνηση ή βοήθησαν τα παιδιά να εκφράσουν τις εμπειρίες τους. Όταν προσεγγίζονται σωστά, μπορούν να γίνουν ένα μέσο όχι μόνο αποκάλυψης, αλλά και θεραπείας και ενδυνάμωσης του παιδιού. Καλούμαστε με μάτια και αυτιά ανοικτά να αξιοποιήσουμε κάθε εργαλείο έτσι ώστε να αποκτήσουμε πρόσβαση στην ιστορία του παιδιού.